روند مرگ و میر انسان ها در طی سده های گذشته رو به تغییر بوده است و در همین راستا گذار اپیدمیولوژیک به عنوان یک مفهوم در چند دهه گذشته تبدیل به یک راهنما در مورد رشد اقتصادی و سلامت عمومی شده است. گذار اپیدمیولوژیک تغییر الگوهای توزیع سنی جمعیت، مرگ و میر، باروری، امید به زندگی و عوامل منجر به مرگ را توصیف می‌کند. براساس تئوری Omran در سال 1971، مرگ و میر فاکتور اساسی دینامیک جمعیت می‌باشد. و بر این اساس تا به حال سه گذار اپیدمیولوژیک رخ داده است.

اولین گذار اپیدمیولوژیک، احتمالاً به حدود ده هزار سال قبل باز می گردد که در آن دوران تغییرات زیادی در شیوه زندگی انسان صورت گرفت. بعد از تثبیت کشاورزی الگوی بیماری ها بطور چشمگیری تغییر کرد. تغییر و تکامل محصولات اولیه غذایی که به دنبال گسترش کشاورزی رخ داده است، اساس تغییر الگوی بیماری ها و همراه با افزایش شیوع بیماری های واگیر بوده است. از فاکتورهای افزایش دهنده ریسک ابتلا به بیماری های عفونی در این دوران می توان به افزایش سریع تعداد و افزایش تراکم جمعیت، یکجانشینی بر خلاف کوچ کردن ها، رام کردن و بهره مندی بیشتر از حیوانات، اختلال اکولوژیکی گسترده و افزایش نابرابری اجتماعی و اقتصادی اشاره کرد. تماس نزدیک با حیوانات اهلی زمینه را برای ابتلاء به بسیاری از بیماری‌های مشترک بین حیوانات و انسان‌ها مساعد کرد و شاید بتوان گفت که در این گذار، بیماری های عفونی بیشترین علت مرگ و میر را به خود اختصاص داده بودند. از مشخصات بارز گذار اول اپیدمیولوژیک بروز و شیوع بالای بیماری های عفونی و مسری به دلیل عوامل فوق و در نتیجه مرگ و میر بسیار زیاد ناشی از عوامل بیماری زا بوده است. علاوه بر این جنگ، قحطی و خشکسالی از مهم‌ترین عوامل تعیین کننده مرگ و بیماری در این گذار محسوب می شدند.

دوّمین گذار اپیدمیولوژیک در اواسط قرن نوزدهم در اروپا و آمریکای شمالی ، پس از انقلاب صنعتی شروع گردید. وجه مشخص این گذرا توسعه صنعت نسبت به گسترش کشاورزی بوده است. در گذار دوم اپیدمیولوژیک و به دنبال افزایش طول عمر انسان ها، بیماری‌های مزمن و دژنراتیو اهمیت بیشتری نسبت به پاندمی‌های مرگبار بیماری‌های عفونی پیدا کردند. در این گذار گسترش صنعت و تغییر در توزیع سنی جمعیت موجب کاهش مرگ و میر ناشی از بیماری های عفونی و افزایش بیشتر مرگ و میر ناشی از بیماری های مزمن گردید. صنعتی شدن، شهرنشینی، پیشرفت‌های جدید در علم پزشکی، تکنولوژی و ارتقاء زندگی مردم از عوامل مهم تغییر الگوی بیماری ها در گذار دوم بوده است که ابتدا در کشورهای با درآمد بالا و یا کشورهای صنعتی صورت گرفت و این الگو در نهایت به کشورهای با در آمد پایین و متوسط گسترش یافت.

سومین گذار اپیدمیولوژیک بعلت پدیده بیماری های عفونی نوظهور است که دارای سه ترند اصلی است: ابتدا اینکه تعداد زیادی از بیماری های جدید طی چند دهه گذشته شناخته شده اند که از علل مهم مرگ و میر بوده اند. دوم اینکه بروز و شیوع بیماری های بازپدید رو به افزایش است. سوم مسئله مقاومت به آنتی بیوتیک ها در بسیاری از این پاتوژن های بازپدید می باشد. از دیگر علل مهم ایجاد و تغییر در الگوی بیماری ها و مرگ و میر ناشی از آن در این دوره می توان رشد گسترش تجارت جهانی، مهاجرت، توسعه شبکه های اطلاعاتی و همچنین اکولوژی بیماری های انسان و تغییرات محیط زیست را نام برد. این سه گذار از هزاران سال پیش تا کنون موجب تغییرات چشمگیری در تعداد و نرخ مرگ و میر ناشی از بیماری ها و همچنین تغییر جهانی الگوی آنها گردیده است و هم اکنون نیز جامعه جهانی به اشکال مختلف در حال تقابل با این تغییرات می باشد.

در دهه‌های اخیر موضوع مرگ و میر ناشی ازحوادث و بلایا رو به افزایش بوده است. به طوری که طی بیست سال اخیر اپیدمیولوژی بلایا جایگاه ویژه‌ای در دنیا یافته و مرگ و میر ناشی از انواع حوادث و بلایای طبیعی و انسان ساخت مورد توجه محققین و سیاست گذاران قرار گرفته است. این موضوع سبب جلب توجه بیشتر سازمان‌های بین المللی گردیده است و اخیرا سازمان ها و نهاد های جهانی و بین المللی زیادی از جمله WHO FEMA, ,World Bank, UNISDR و همچنین پایگاه های معتبر داده های مرتبط با حوادث و بلایا از جمله EM-DAT، به اهمیت حوادث و بلایا و مرگ و میر و اثرات ناشی از آنها پرداخته اند. به طوری که بر اساس گزارش پایگاهEM-DAT در سال 2015 تعداد 376 حادثه و بلای طبیعی گزارش شد که 22765 نفر کشته شده و تعداد جمعیت تحت تأثیر از بلایا 110.3 میلیون نفر بودند. همچنین خسارات اقتصادی ناشی از بلایا در سال 2015 حدود 70.3 بیلیون دلار برآورد شد. بطور کلی تعداد بلایا و همچنین تعداد مرگ و میر و جمعیت تحت تأثیر از بلایا نسبت به یک دهه گذشته افزایش چشم گیری داشته است.

مرگ و میر ناشی از مصدومیت ها بطور فزاینده‌ای در حال تبدیل شدن به یک اپیدمی سلامت عمومی در جهان هستند. روزانه 16000 نفر بر اثر انواع صدمات در جهان می‌میرند. صدمات 12 در صد از کل بار بیماری‌ها را در جهان شامل می‌شود و سومین علت مهم مرگ و میر کلی جمعیت می‌باشد. همچنین در سال 2013، 973 میلیون نفر مستعد انواع صدمات بودند که به نحوی نیاز به مراقبت‌های سلامت داشتند و 4.8 میلیون نفر در اثر صدمات جان خود را از دست دادند. در میان انواع صدمات ناشی از حوادث و بلایای طبیعی و انسان ساخت بیشترین علت مصدومیت ها به ترتیب حوادث ترافیکی، آسیب به خود، سقوط و خشونت علیه یکدیگر بود.

با توجه به موارد فوق به نظر می‌رسد الگوی بیماری‌ها و مرگ و میر در حال تغییر باشد و شاید بتوان گفت که دنیا در حال تجربه کردن گذار چهارم اپیدمیولوژیک است. در این گذار مرگ و میر ناشی از بیماری‌های مسری کاهش یافته و از سوی دیگر طول عمر افراد بخصوص در کشورهای با درآمد بالا و متوسط رو به افزایش است. در گذار چهارم مرگ و میر نه بر اثر عوامل عفونی است بلکه جایگاه مرگ و میر ناشی از حوادث و بلایای طبیعی و انسان ساخت افزایش یافته و می تواند در هر سن و هر زمان و مکانی اتفاق می. هر چند الگوی مرگ‌های ناشی از حوادث و بلایای طبیعی و انسان ساخت در دنیا با یکدیگر و در کشورهای مختلف متفاوت می‌باشد لیکن به صورت کلی به نظر می‌رسد که ‌ترند این مرگ‌ها در دنیا در حال افزایش می‌باشد. از علل مهم ایجاد کننده این گذار میتوان تراکم بالای جمعیت، تغییر در شیوه زندگی، سبک زندگی ماشینی، شهرنشینی و تغییرات اقلیمی و درک خطر پایین از حوادث و بلایا را نام برد. لذا امروزه حوادث و بلایا باعث تغییرات چشمگیری در تعداد و نرخ آسیب ها و مرگ و میر و تغییر جهانی الگوی آنها شده و جامعه جهانی را به اهمیت این موضوع معطوف نموده است. بنابراین توجه به این موضوع می تواند به پیشگیری و کاهش آسیب ها و مرگ و میر ناشی از حوادث و بلایا از طریق برنامه ریزی و مدیریت صحیح منابع و بکاربردن استراتژی های کاهش خطر بلایا از جمله ارتقا فهم خطر بلایا، افزایش آمادگی در برابر بلایا از طریق مشارکت مردم و همچنین هماهنگی و مشارکت سازمانهای مختلف در مقابله با انواع حوادث و بلایا در سطح محلی، ملی، منظقه ای و جهانی با توجه به چارچوب کاهش خطرپذیری بلایای سند سندای کمک کند.

منبع:

Safarpour, H., and D. Khorasani-Zavareh. 2019. "The Fourth Epidemiological Transition: The Need for Worldwide Focus on Reducing Morbidity and Mortality Rates of Disasters and Emergencies." Shiraz E-Med J 20 (9): e86746. https://doi.org/10.5812/semj.86746. https://emedicalj.com/en/articles/86746.html

 کپی با ذکر منبع وبسایت جامع سلامت در حوادث و بلایا مجاز می باشد.