نظام مراقبت (surveillance system) عبارت است فرایندی منظم و مداوم شامل گردآوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها و همراه با انتشار به موقع و روشن نتیجه گیری‌ها بین کسانی که لازم است بدانند تا بتوانند در باره آن اقدام کنند. این عمل یکی از پایه های اصلی همه گیر شناسی و بهداشت عمومی به حساب می‌آید. یک نظام مراقبتی باید در کنار برنامه های بهداشتی  قرار داشته و بتواند اطلاعات لازم را گردآوری کرده  و بعد از تحلیل و نتیجه گیری پخش کند . اطلاعات گرد آوری شده هم می تواند مربوط به موارد بیماری باشد و هم مربوط به عوامل خطر موثر بر آن. نمون هایی از این نوع اطلاعات عبارتند از گزارش‌های ابتلا و مرگ و میر از گواهی‌های فوت، پرونده‌های بیمارستانی، درمانگاه‌های دیده‌ور گزارش اجباری بیماریها، تشخیص‌های آزمایشگاهی، گزارش همه‌گیری‌ها، موارد مایه کوبی و عوارض آن، گزارش غیبت از محل کار یا تحصیل به علت بیماری، تغییرات در عامل بیماری زا، ناقل و یا مخزن عفونت باشد. يك نظام مراقبت بايد حتي الامكان ساده، انعطاف پذير و به راحتي قابل پذيرش باشد و بايستي در بدو شروع ارائه هر گونه خدمات بهداشت عمومي پس از بلاياي طبيعي برقرار شود.

به طور معمول مراقبت بهداشت عمومي شامل 6 فعاليت اصلي (شناسايي، ثبت، تائيد، گزارش‏دهي، آناليز و انتشار) و 4 فعاليت پشتيباني (ارتباطات، آموزش،‌ نظارت وتامين منابع) است. ساختار مراقبت بهداشت عمومي و مداخلات بهداشت عمومي به شرح ذيل است:

اهداف  نظام مراقبت:

1-   پايش روند هرگونه رويداد مرتبط با سلامت

2-   شناسايي اپيدمي ها

3- پیش بینی طغیان‌ها

3-   شناسايي گروههاي در معرض خطر

4-   تعيين اهداف برنامه مداخله اي

5-   ارزيابي پيشرفت برنامه هاي مداخله اي

اهداف نظام مراقبت در شرايط بلايا:

ü      تعيين اولويتهاي بهداشت عمومي برای کنترل و مداخله

ü      پايش شدت وضعيت بحراني از طريق جمع آوري و آناليز داده هاي مرگ و مير

ü      شناسايي طغيانها و پايش مداخلات

ü      پايش روند و ميزان كشندگي بيماريهاي عمده

ü      پايش تاثير مداخلات بهداشتي انجام شده مانند كاهش بروز مالاريا بعد از اجراي برنامه هاي كنترل ناقلين

ü       تهيه اطلاعات لازم براي وزارت بهداشت و ساير ارگانهاي ذيربط جهت برنامه ريزي، اجرا و تامين منابع

سوالات مهم قبل از طراحي نظام مراقبت:

ü      با چه جمعيتي مواجه هستيم؟ جمعيت پناهنده و آواره داخلی) Refugee -IDPبخصوص در Complex Emergency )يا جمعيت محلي

ü        چه داده هايي و براي چه هدفي بايد جمع آوري شود؟

ü      چه كساني بايد جمع آوری کننده داده ها باشند؟

ü      داده ها با چه فاصله زماني جمع آوري شوند؟

ü        جريان داده ها چگونه باشد؟

ü        چه كسي و چگونه داده ها را آناليز نمايد؟

ü      نتايج چگونه و با چه فاصله زماني منتشر شوند.

مواردی که دریک نظام  surveillance باید در نظر گرفته شود:

1. تعریف دقیق از بیماری یا واقعه. تعریفی بسیار ساده و بدون پیچیدگی (تعریف سندرمیک)
2. جمعیت مورد نظر
3. چرخه انتقال اطلاعات چگونه است؟
4. محرمانه بودن اطلاعات در نظام surveillance
5. چگونگی ترغیب افراد برای مشارکت در برنامه
6. رعایت اصول اخلاقی در طراحی نظام surveillance

انواع Surveillance

1. Passive surveillance
2. Active surveillance
3. Sentinel surveillance
4. Syndromic surveillance

Passive surveillance (سیستم مراقبت غیرفعال):  بیشتر برای ارزیابی روند بیماریها، شناسایی عوامل خطر بیماریها جهت پیشگیری و کنترل آنها به کار می رود.نظام مراقبت از بیماریهای واگیر ارتباط تنگا تنگی با این نوع مراقبت دارد. در نظام مراقبت معمول پسیو یا اکتیو پس از تشخیص  بیماری، مورد ثبت میگردد.  این امر به ویژه دربسیاریی از همه گیرها موجب اتلاف زمان در تشخیص همه گیری میگردد.  اصولا تشخیص یک مورد بیمار نیاز به تجهیزات آزمایشگاهی، کارکنان تخصصی ومهمتر از همه  زمان است بعضی از نازسایی های این نوع مراقبت عبارتند از: محدودیت در دسترسی به اطلاعات بیماران، محدویت در دسترسی به تسهیلات بهذاشتی، کم تشخیصی، ناکافی بودن امکانات تشخیصی آزمایشگاهی در بعضی از کشورها و مشکلات لجستیکی

Active surveillance (سیستم مراقبت فعال):  با انجام فعالیت‌های ویژه جهت جمع آوری داده‌ها، تایید تشخیص جهت اطمینان از کامل بودن گزارش دهی در طغیانها و همه گیریها استفاده می شود. این نوع مراقبت جهت برآورد میزان شیوع و اثبات موارد بیماری در بررسی طغیانها استفاده می شود.

Sentinel surveillance (سیستم مراقبت دیده ور): این نوع مراقبت مبتنی بر جمعیت می باشد و جهت جمع آوری و تحلیل اطلاعات وابسته به تک تک افراد بیمار کار برد دارد. این نوع مراقبت نظاره گر بر روی یک نمونه از جمعیت از طریق تهیه منظم ، گزارش استاندارد بیماریهای خاص در سیستم بهداشت و درمان می باشد.

Syndromic surveillance (مراقبت سندرومیک :(به نوعی از مراقبت گفته میشود که در آن از داده های مرتبط با سلامت که می تواند احتمال تشخیص و روشن کردن یک مورد بیمار و یا طغیان بیماری را سریع تر از زمان معمول فراهم سازد استفاده می شود تا بتوان پاسخ سریع تری به آن وضعیت داد. بسیاری از بیمار یهای عفونی(مانند آنفلوآنزا، سارس و آنسفالیت ویروسی و همچنین عوامل بیوتروریسم مثل آنتراکس و آبله)در قالب سندرو مهایی با علائم غیرویژه(نشانگان شبه آنفلوآنزا) ظاهر می شوند. در ابتدا مراقبت سندرومیک برای یافتن موارد بیماری استفاده میشد اما امروزه از آن برای کشف سریع طغیان ها مثلاً عوامل بیوتروریسم استفاده می شود. . در نظام مراقبت مبتنی بر نشانگان بالینی  یا سیندرومیک سرویلانس ثبت وگزارش موارد،  نیازمند کارکنان تخصصی، تجهیزات آزمایشگاهی وخلاصه تشخیص بیماری نیست بلکه کارکنان بهداشتی غیر تخصصی هم میتوانند با مشاهده مجموعه ای از علائم آن ها را ثبت نمایند. با گردآوری وپایش مداوم اطلاعات جمعیت میتوان هرگونه ترند را در سلامت عمومی جامعه تشخیص داد. در نظام مراقبت مبتنی بر نشانگان بالینی برخی کشورها  جمع آوری مداوم اطلاعات محدود به مجموعه علایم نمیباشد بلکه هرگونه تغییر سریع در الگوی مصرف داروهای خاص در یک جامعه نیز موجب حساس شدن نظام سلامت میگردد. گردآوری پایش و مقایسه داده های جمع آوري شده اساس این نوع نظام مراقبت میباشد. این نکته یکی از چالش های کاربرد آن در تجمعات انبوه میباشد. در تجمعات انبوه به دلیل ثابت نبودن جمعیت و ورود خروج افراد ونیز مقطعی بودن تجمع که عموما چند ساعت ودر مواردی چند روز تا یکی دوهفته میباشد جمع آوري اطلاعات دشوار بوده ودر بسیاری موارد مدت زمان تجمع کمتر از طول دوره کمون بیماری است. در این موارد باید تاکید ویژه بر تداوم اجرای نظام مراقبت مبتنی بر نشانگان بالینی در جوامعی که جمعیت درآن پراکنده میشود کرد.  اگر دوستان توجه داشته باشند هنگام بازگشت حجاج این امر درنظام سلامت کشور کم وبیش اجرا میشود. دسترسی به اطلاعات سلامتی پایه جمعیت از ضروریات این نظام میباشد. چون اساس آن مقایسه نشانگان بالینی است لذا چالش دیگر این تجمعات دسترسی به مقادیر پایه در جمعیت است.

درموارد که بیماری مورد نظر آندمیمک یک جمعیت میباشد بطور معمول بیماری در جمعیت وجود دارد مهم تشخیص سریع تغییراتی است که پتانسیل ایجاد اپیدمی دارد در صورت مشاهده این تغییرات هشدار صادر میگردد. آستانه اعلام هشدار با محاسبه داده های گذشته جمعیت با استفاده از توابع ریاضی صورت میگیرد. برای محاسبه داده های پایه جمعیت انبوه که بطور معمول در دسترس نمی باشد میتوان با ملاحظاتی به داده های موجود در سوابق تجمع در گذشته ویا جمعیت های مشابه مراجعه کرد.

در تجمعات انبوه بشترین خطر مربوط به بیماریهای منتقله از راه آب و غذا(Food-borne diseases) مانند شیگلوزیس، کلرا،  عفونت های تنفسی ، آنفلوانزا، سرخک ، عوامل مربط به بیوتروریسم ، بیماریهای عفونی مربوط به شرایط محیط مانند لژیونلوزیس و لپتوسپیروز  می باشد. در تجمعات انبوه باید ارزیابی خطر توسط سیستم بهداشت و درمان انجام گیرد. درچنین شرایط نظام مراقبت سندرومیک کاربرد بیشتری دارد، چون با توجه محدود بودن مدت زمان و ثابت نبودن جمعیت پایه جهت تشخیص زود هنگام و گزارش علایم بالینی قبل از تشخیص کمک کننده است. در تجمعاتی مثل حج با برقراری نظام مراقبت سندرومیک می توان  از گسترش بیماریها  از کشور میزبان به کشور های دیگر جلوگیری نمود.

مطالعات نشان داده است  که مراقبت سندرومیک در مورد بیمار یها و طغیا نهای با مقیاس کوچک ارزش کمی دارد و بیشتر قادر به تشخیص طغیان های طبیعی (طغیان های با منشأ آب و غذا و طغیا نهای فصلی و جهان‌گیر‌ی آنفلوآنزا که امکان تشخیص آ نها وسیع تر است می باشد. در این شرایط  گزارش دهی اولیه باید با مراقبت فعال و همچنین مشاهدات و تحلیل و تفسیرهای اپیدمیولوژیک تکمیل شود تا بتوان نتایج تحلیل را برای تصمیم سازی و عمل مورد استفاده قرار داد.