تعاریف داوطلبی

تعریف مردمی:مردم عقیده به این صورت فردی داوطلب است که رایگان و بدون هیچ گونه چشم داشت کمک کند

• مبحث داوطلبي در اغلب نوشته‌هاي محققان مطرح گرديده است؛ اما نكته مشترك در تمام اين تعاريف آن است كه فعاليت داوطلبانه كاري است رايگان و بدون دستمزد و ارزش كار به عنوان دستمزد داوطلب محسوب مي‌گردد. حتی بسیاری از مردم  داوطلبان را به عنوان افراد بي‌تجربه و بدون مهارت تعبير مي‌كنند، .اما چه نوعي از كار مي‌تواند فعاليت داوطلبانه باشد؟

تعریف داوطلبی از دیدگاه فرهنگ ایرانی

 در ایران به موازات سایر کشورهای اسلامی، مصداق‌های فراوانی از موقوفات و اختصاص دارایی‌ها برای امور عام‌المنفعه وجود دارد و به یقین می‌توان ادعا نمود که سنّت حسنة کارهای خیریه و داوطلبانه توانسته است یاور محرومان و اقشار آسیب‌پذیر جامعه باشد. اعتقادات و باورهای اسلامی و ملّی مردم ایران‌ می تواند الهام‌بخش کنش‌های خیرخواهانه و انسان‌دوستانه برای جلب رضایت خداوند و عمران و آبادانی کشور باشد

ریشه کلمه داوطلبی

واژه داوطلبي داراي ريشه لاتين است كه به قرن چهاردهم پس از ميلاد برمي‌گردد. در آن زمان voluntariesبه فردي اطلاق مي‌شد كه مجبور يا محدود به انجام كاري نشده بود و براساس تمايل شخصي خود، دست به آن كار مي‌زد. واژه داوطلب در قرن هفدهم پس از ميلاد وارد زبان انگليسي شد و توصيف كننده‌ي فردي بود كه براساس ميل شخصي و نه از روي اجبار يا فشار وارد خدمت نظامی مي‌شد.كلمه داوطلب از شكل لاتين vallo يا velle به معني اميد، تصميم و ميل آمده است. در كشورهاي غربي داوطلب به كسي اطلاق مي‌شود كه براي منافع شخصي كار نمي‌كند، و توسط قانون كار جهت انجام خدمت اجبار نمي‌شود؛ اما كار آنها به طور آزادانه براي اصلاح جامعه و دستگيري و كمك به ديگران است.

• تعریفی که کنان و همکارانش در سال 1996 از داوطلبی ارائه کرده یکی از تعاریف کامل در این زمینه و مانند یک پیوستار ابعاد مختلف داوطلبی را در در بر می گیرد این ابعاد شامل: انتخاب آزاد، پاداش ،ساختار و ذینفعان می باشد که هریک از این ابعاد دارای یک پیوستار می باشد مثلا بعد انتخاب آزاد در داوطلبی شامل سه گروه یا زیر مجموعه هست که شامل:

1-  تمايل آزاد (توانايي انتخاب داوطلبانه)

2-  نسبتاً غير اجباري

3-  تعهد (التزام) به داوطلب شدن

و یا بعد پاداش از چهار بخش:

1-   به هيچ وجه

2-   بدون انتظار

3-  پرداخت هزينه‌ها

4- دستمزد اندك  

پس بر طبق این تعریف حتی کسانی با دستمزد کم کار می کنند به عنوان داوطلب در نظر گرفته می شود.

ابعاد داوطلبی

یا بعد ساختار از دو بخش : ساختار رسمی و غیر رسمی می باشد که در بحث حوادث و بلایا ساختار غیر رسمی یعنی افراد داوطلب بسیار کمک کننده خواهد بود در ادامه در مورد آن بحث خواهیم کرد.

در ادامه اهمیت اقتصادی داوطلبان را مورد ارزیابی قرار می دهیم داوطلبان با تاثیرعمده ای که برروی سطوح مختلف جامعه دارند دارای فواید اقتصادی و اجتماعی فراوانی می باشند بز طبق آمار در کشورهای مختلف  داوطلبی نقش مهمی در اقتصاد این کشورها داشته است اما نکته قابل توجه  اینست چرا در ایران با توجه به فرهنگ قوی داوطلبی به ایم موضوع توجه نمی شود و از این منبع و نیروی کار بزرگ مخصوصا در حوادث و بلایا استفاده نمی شود

• براساس تحقيقات موسسه داوطلبی (2005) ارزش پولي زمان داوطلبي 280 بيليون دلارتخمین زده شده است. مركز آمار كانادا گزارش كرد در سال (2000) بيش از 5/6 ميليون نفر (27 درصد)، كانادايي كار داوطلبانه انجام دادند كه تقريبا 05/1 بيليون ساعت ارزش داشت. در سال (2007) 5/12 ميليون كانادايي يا 46 درصد جمعيت 15 سال و بالاتر داوطلب شده‌اند؛ كه  جمعاً ارزش کار اين داوطلبان بالاي 1/2 بيليون ساعت كار داوطلبي برآورد شده است كه معادل 1/1 بيليون ساعت كار تمام وقت، مي‌باشد.
• همچنین تحقیقات موسسه داوطلبی (2010) عنوان کرد 8/61 میلیون آمریکایی داوطلب شده اند که بطور کلی این مقدار به 8 بيليون ساعت كار داوطلبي در سال 2008 رسيده است و از 8/61 میلیون داوطلب 9/12 میلیون نفر در سازمانهای غیر انتفاعی مشغول به فعالیت بودند و ارزش کار داوطلبی در سال 2010 را 160 بیلیون دلار تخمین زده اند. همچنین گزارش شده است که ارزش داوطلبی نزدیک به 10 درصد نیروی کار آمریکایی و 5 درصد تولید ناخالص داخلی را شامل می شود.

اهمیت اقدامات داوطلبانه

با توجه به اهمیت ماهیت داوطلبی، سازمان ملل سال (2001) را سال داوطلبي و كمك‌رساني به مردم نامگذاري كرد. ولی اثبات این که تعهدی پایدار،مداوم وگسترده از سوی دولت ها،سازمانها وجوامع برای ترویج بکار گیری نیروی داوطلب وجود داشته باشد، دشوار است.به عکس، بعضی شواهد نشان می دهد که استفاده از نیروی داوطلب رو به زوال است. از این رو استدلال درباره این که ابتکار در نامیدن سال 2001 به عنوان «سال بین المللی داوطلب» منجربه بالا رفتن آگاهی در مورد اهمیت استفاده از نیروی کار داوطلبی بشود که بخش اعظم آن را افراد بومی تشکیل می دهند،به نظر خوش بینانه است. علاقه برای کمک، یک جنبه اصلی از ماهیت انسانها است. انسانها کم و بیش صاحب نوعی رفتار هستند که کمک به دیگران جزء ماهیت آن می باشد که این رفتار را می توان داوطلبی نامید.

در بعد اجتماعی هم داوطلب شدن باعث افزایش سرمایه های اجتماعی می شود. سرمايه اجتماعي به طور خاص معمولاً به عنوان يكي از مهمترين نتايج داوطلب شدن و بخش داوطلبي است. در اصطلاحات عمومي،سرمايه اجتماعي به طور خلاصه به صورت يك كاراكتر زمينه‌اي ،الگوهاي تعهد اجتماعي، اعتقاد و تعهد متقابل بين افراد را توصيف مي‌کند. می توان گفت داوطلب شدن قلب سرمايه‌ اجتماعي است.وقتی که شما به یک فقیرکمک می کنید و او از شما تشکر می کند مسلماً احساس خوبی به شما دست می دهد و یا یک عمل خوب مثل داوطلبی انجام می دهید نه تنها باعث رضایت مندی  شما  می شود؛ بلکه باعث گرانبارتر شدن  سرمایه اجتماعی شما می شود.

اقدامات داوطلبانه در حوادث و بلایا

در طول حوادث و بلایا تعداد زیادی از مردم سر صحنه بدون هیچ برنامه ریزی قبلی شروع به کمک می کنند. شهروندان که همان داوطلبان غیر رسمی هستند اغلب نقش حیاتی در کمک به پاسخ و بهبود افرادی دارند که تحت تاثیر حادثه قرار گرفته اند، و می‌توانند کمک ارزشمندی به ماموران امداد رسمی بدهند.

در طول حوادث و بلایا تعداد زیادی از مردم سر صحنه بدون هیچ برنامه ریزی قبلی شروع به کمک می کنند. شهروندان که همان داوطلبان غیر رسمی هستند اغلب نقش حیاتی در کمک به پاسخ و بهبود افرادی دارند که تحت تاثیر حادثه قرار گرفته اند، و می‌توانند کمک ارزشمندی به ماموران امداد رسمی بدهند.

سازمان دهی اقدامات داوطلبانه

در صورت عدم وجود یک سیستم مدیریت داوطلبی قوی، افراد به دنبال انجام خدمات داوطلبی تنها با استفاده از قضاوت شخصی خود می باشند و دید کوتاهی از حوادث دارند و این می تواند در مسایل مربوط به سلامت و پزشکی نمود بیشتری پیدا کند یکی از چالش های مدیران حادثه می تواند سرمایه گذاری در خصوص در دسترس بودن این نیروی انسانی ارزشمند است و اطمینان از اینکه  بتوان به طور موثری از این نیروی ارزشمند در حوادث و بلایا استفاده کرد و یک گپ بزرگ در ایران طراحی مدل جامع مدیریت داوطلبی برای داوطلبان سلامت و داوطلبان غیر رسمی می باشد

پیش از حادثه، شهروندان می توانند با ایجاد  شبکه های مستقل پاسخ در جامعه را در شرایط اضطراری توسعه دهند و در طول حوادث و بلایا کمک و توانایی داوطلبان می تواند بسیار موثر باشد و توسعه یک سیستم هماهنگ کننده توسیط بخش رسمی دولت مثل هلال احمر می تواند به یکپارچگی  داوطلبان  کمک زیادی کند.

تحقیقات این تصور رایج که بلایای طبیعی باعث هرج و مرج و بی‌نظمی می‌شوند، را به چالش می‌کشند، شهروندان قربانیانی منفعل و وحشت زده می‌شوند یا در رفتارهای ضداجتماعی مانند غارت مشارکت می‌کنند. بلکه در عوض، افراد و گروه‌ها به طور کلی منسجم‌تر از زمان «عادی» می‌شوند، و معمولا با کار گروهی بر چالش‌های ناشی از فاجعه غلبه می‌کنند. مطالعات اولیه بحران، پدیده «همگرایی» را بررسی کرده‌اند، فرایندی که شامل حرکت غیررسمی مردم، پیام‌ها و تجهیزات به مناطق بحران زده می‌شود

با وجود نیات خوب بیشتر شهروندان، همگرایی می‌تواند باعث مشکلات و چالش برای مدیران بحران شود. در زمان حوادث و بلایا بیمارستان‌ها و دیگر سازمان‌های پاسخ‌گوی موقعیت اضطراری اغلب توسط درخواست اطلاعات و کمک‌های مالی اشباع می‌شوند.

لازمه بهره گیری مناسب و درخور از داوطلبان نظام سلامت، داشتن برنامه ای جامع برای "ارزیابی و راستی آزمایی، آموزش(در صورت لزوم)، سازماندهی، فراخوانی، اعزام و بکارگیری، ایمنی و امنیت، نظارت، ارزشیابی و پیگیری" داوطلبان است؛

- ارزیابی و راستی آزمایی: ارزیابی مدارک تخصصی و مهارت های آنان و همچنین تجهیزات آنها

- آموزش: آموزش مداوم و آشناسازی آنها با کار در فیلد و تفاوت کار در زمان بحران با مواقع عادی

- سازماندهی: سازماندهی داوطلبان در قالب Strike Team و  Task Force ها

- فراخوانی: مشخص بودن فرآیندهای فراخوانی داوطلبان و تمهید روش های جایگزین فراخوانی در مواقع بحرانی

- اعزام و بکارگیری: اعزام بر اساس ارزیابی های انجام شده

- ایمنی و امنیت: توجه به مسایل مربوط به ایمنی و امنیت کارکنان رسمی، داوطلبان و مردم آسیب دیده

- نظارت: نظارت و کنترل داوطلبان برای کارایی بهتر و هماهنگی بیشتر در راستای اهداف

- ارزشیابی: ارزشیابی اقدامات انجام شده و ارائه بازخورد

- پیگیری:پیگیری (Follow up) داوطلبان و انجام مداخلات روانی لازم در صورت نیاز

نیازسنجی اقدامات داوطلبانه در زمان بلایا

کمک‌های مالی ناخواسته ممکن است نامناسب یا غیر ضروری و نیازمند صرف منابع برای مدیریت یا دفع آنها باشد. این موضوع می‌تواند مانع کار خدمات اضطراری شود، به خصوص هنگامی که زیرساخت‌های حمل و نقل و ارتباطات دچار بار اضافی می‌شوند. با این حال، همگرایی همیشه مضر نیست و «مقامات محلی لازم است دریابند که داوطلبان ناخواسته پیدا خواهند شد، و روش‌ها باید برای پردازش این داوطلبان و یکپارچه‌سازی آنها در واکنش توسعه بیابد.

تشکیل گروه های دوام در شهر تهران

در ایران در شهر تهران از جمله پروژه هایی که توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در مشارکت شهروندان در حوادث و بلایا صورت گرفته است تشکیل گروههای داوطلب واکنش اضطراری محله به منظور بسيج توانمندیهای ساكنين محلی و تقويت آنها جهت امدادرسانی در حوادث بزرگ انجام گرفته و دارای سه بخش عمده می باشد  بخش اول، آموزش و تمرين¬های تئوری و عملی براي ايجاد دانش، مهارتها و اعتماد لازم در داوطلبان برای پاسخ مؤثر به بحران. بخش دوم، سازماندهی گروههای داوطلب جهت هماهنگی فعاليتها، حفظ آمادگی آنها در درازمدت با نقشها و عملكردها و روشهای مشخص و بخش سوم، تجهيز گروهها با لباس،‌ ابزارها و تجهيزات مناسب.  به هر حال کارایی و استفاده از این گروه داوطلب محله را باید اساتید محترم توضیح دهند که در این زمینه اطلاعات ندارم تا چه حد از توانایی و مهارت این گروه در حوادث و بلایا استفاده شده است.

• فعالیت‌های دواطلبان به احتمال زیاد در پاسخ  به حوادث و بلافاصله پس از موقعیت اضطراری و بحرانی رخ می‌دهد، به خصوص هنگامی که شهروندان به این باور رسیدند که نیازهای افراد تحت تاثیر واقعه توسط سازمان‌های رسمی برآورده نمی‌شود. مطالعه‌ای اولیه از حوادث و بلایا نشان داده که اکثر گروه‌ها فقط برای مدت زمان کوتاهی، معمولا چند ساعت یا روز باقی می‌مانند. ینکه تا چه حد شهروندان قادرند در موقعیت‌های اضطراری و مدیریت بحران مشارکت کنند تا حد زیادی به ساختارها و مقررات سازمانی رسمی بستگی دارد. بیشتر کشورهای توسعه یافته روش‌های اداری، فرماندهی و کنترل را توسعه داده‌اند که ریشه‌شان در موقعیت‌های اضطراری و مدیریت بحران قرار دارد.

نکات قابل توجه در مدیریت داوطلبان

از محدودیت های در طراحی سیستم داوطلبی می توان مسیله ایمنی داوطلبان، فرایند صلاحیت پیشرفته داوطلبان، بازیابی داوطلبان بعد از حوادث، عدم وجود برنامه های داوطلبی، منابع مورد نیاز برای حمایت سیستم مدیریت داوطلبی، عدم استراتژی مناسب برای برنامه ریزی و سازماندهی داوطلبان، فرصت ها و مدیریت خطر مربوط به داوطلبان اشاره کرد و نکته قابل توجه دیگر فرهنگ و مسئولیت قانونی به عنوان موانع اصلی مشارکت بیشتر داوطلبان غیررسمی شناخته شده است

مشکلات مهم سازمان های امدادی در تشکیل تیم های داوطلبانه

1-     داوطلبان یا خانواده‌های آنها از سازمان بخاطر مرگ، جراحت و یا خسارت وارده در نتیجه فعالیت‌های داوطلبانه شکایت می‌کنند.

2-      دریافت‌کنندگان کمک از سازمان برای عواقب ناخواسته یا در نظر گرفته نشده اقدامات داوطلبان شکایت می‌کنند.  این در حالی است که تحقیقات بیشتری در مورد مسئولیت قانونی و ایمنی داوطلبان مورد نیاز است، خطرات مرتبط با فعالیت‌های داوطلبانه غیررسمی می‌تواند به حداقل برسد. می‌توان از طریق ثبت نام، آموزش، گواهی‌نامه، تخصیص وظایف مناسب و نظارت بر داوطلبان ایمنی را افزایش و خطرات مسئولیت را کاهش داد.

3-     اما باید به این مساله هم توجه کرد که دخالت افراد داوطلب بدون هماهنگی و هم راستایی با اهداف تعیین شده و بدون کنترل و نظارت و یا حتی بدون راستی آزمایی تخصص آنها میتواند بالقوه تهدیداتی را متوجه افراد مسوول و مردم آسیب دیده ایجاد کند.

4-       افزایش پیچیدگی محیط عملیاتی در حوادث و بلایا هست و باید مدیران بحران روابط کاری خود  با داوطلبان و کارکنان متخصص به حداکثر برسانند. این روابط کاری یا مستقیم یا غیر مستقیم هستند. چالش موجود در کار با داوطلبان در میان چنین روابطی این اطمینان را بوجود می آورد که فرهنگ سازمانهای  موقعیت اضطراری به روشنی درک شود.

داوطلبان باید از خطرات بالقوه ای که ممکن است به سبب مشارکت آن ها در موقعیت های اضطراری متحمل شوند اگاهی داشته باشند و آمادگی پذیرش تمام مسئولیت های مرتبط با تعهد خود را داشته باشند. چالش پیش روی کارکنان متخصص که مستقیم و غیر مستقیم با سازمان های بحران کار می کنند، یافتن روش های موثر و سودمند برای حمایت،آموزش، مشاوره و کمک به داوطلبان در حوادث و بلایا در یک محیط پیچیده حقوقی است.

• با توجه به متغیر بودن شرایط بحران و بحث نو آوری و ابتکار داوطلبان اضطراری می توان مدیریت ساختار شبکه ای را جایگزین ساختار سلسله مراتبی کرد.

پشنهادات

- در ایران نیاز به یک مطالعه جامع جهت طراحی مدل مدیریت داوطلبی، داوطلبان بهداشتی و درمانی و داوطلبان غیر رسمی و همان شهروندان می باشد لازم است.

- مدیران سازمان های درگیر در کارهای داوطلبانه یا بهتر بگوبیم سازمان های درگیر در امور بشردوستانه باید به آن واقف باشند انتخاب افراد متناسب با نوع ماموریتی که به آن  اعزام می شوند می باشد. چرا که بر اساس  مستندات علمی و آمارهای جهانی به طور میانگین 45_35% داوطلبین دچار مشکلاتی مانند افسردگی اضطراب ترس ,  PTSD می شوند. از آنجا که ماهیت کار این افراد با سایر نیروهای حاضر در صحنه های بلایا متفاوت است لذا باید نگاه ویژه ای به آنها نمود. سازمانهای ذیربط هم حتما باید بعد از برگشت نیروها از ماموریت به موضوع مهم ریکاوری ایشان دقت لازم را داشته باشند.

هرآنچه خودجوش است فی النفسه تهدید است و مدیریت شدن آن می تواند آنرا به درجات مختلف به فرصت تبدیل نموده و سودبخش کند.